Δελφοί ανάδελφοι

Κάθε επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο και το μουσείο των Δελφών, γαληνεύει την ψυχή σου. Κάθε φορά μάλιστα, θαρρώ πως η εμπειρία είναι διαφορετική: άλλα πράματα αποκομίζεις και άλλες συγκινήσεις κερδίζεις.

Η Πινακοθήκη των Εκλογών του 2023

Παρότι εξελέγη η ίδια κυβέρνηση, οι διπλές βουλευτικές εκλογές του 2023 έφεραν κάμποσες ανατροπές στο πολιτικό σκηνικό της χώρας -και θαρρώ πως το αποτέλεσμά τους είναι απολύτως ενδεικτικό των μετασχηματισμών που υπέστη η ελληνική κοινωνία τα τελευταία χρόνια. Η άποψη μου είναι πως με αυτές τις εκλογές έληξε οριστικά ο πολιτικός κύκλος της κρίσης (χωρίς αυτό να σημαίνει πως στέρεψαν οι συνέπειές του) και η χώρα προχωρά στο επόμενο κεφάλαιο, έχοντας ανάγκη από νέες, πειστικότερες πολιτικές αφηγήσεις που να μπορούν να αποτυπώσουν καλύτερα τις ανάγκες και τις προσδοκίες της. 

Αποθέτω εδώ, ως ανάμνηση της εκλογικής εμπειρίας, μερικές σκόρπιες φωτογραφίες από τις διαδρομές μου στην πόλη τις τελευταίες εβδομάδες.

Παίξε Χρήστο επειγόντως!

Αν έπρεπε να περιγράψω σ΄έναν ξένο την πατρίδα μου, θα έπαιρνα χρώματα και θα του την εζωγράφιζα. Με θαλασσινό γαλάζιο, με νεοκλασική ώχρα, με πέτρινο γκρίζο, με μαρμάρινο λευκό. Ή ίσως τον τρατάριζα φαγητά. Με όσπρια και πίτες θα του εξηγούσα, με γεμιστά και μουσακάδες, με γεύσεις πολίτικες και κρητικές. Αν όμως και πάλι δεν καταλάβαινε, τότες θα έκαμνα το μόνο άλλο πράμα που θαρρώ πως μπορεί να ερμηνεύσει αυτόν τον τόπο: θα του τον τραγουδούσα.

Βρισκόμαστε στην Πλάκα. Εδώ, στη σκιά της Ακρόπολης, υπάρχει ένα μικρό μουσείο. Από εκείνα που συνήθως προσπερνάς, γιατί θαρρείς πως δεν έχουνε ενδιαφέρον, μήτε κάτι σημαντικό να σου αφηγηθούν. Όμως ετούτο, το Μουσείο των Λαϊκών Μουσικών Οργάνων, εγκιβωτίζει στα σπλάχνα του έναν πολύτιμο θησαυρό. Φυλάει τις μουσικές αυτού του τόπου. Τους ήχους του.

Το μουσείο βασίζεται στη συλλογή χιλίων διακοσίων ελληνικών μουσικών οργάνων από τον 18ο αιώνα μέχρις τις μέρες μας, που συγκέντρωσε με κόπο και μεράκι ο σπουδαίος μουσικολόγος Φοίβος Αγωγειανάκης. Και την οποία δώρισε στο ελληνικό δημόσιο. Το 1991 η συλλογή βρήκε ιδανική στέγη εδώ, στην οικία Λασσάνη, ένα παλιό αρχοντικό δίπλα στη Ρωμαϊκή Αγορά. Που και από μόνο του δηλαδής, θα άξιζε την επίσκεψή σου.

Στο ισόγειο του κτηρίου τα πρώτα που σε υποδέχονται είναι τα μεμβρανόφωνα. Τα ντέφια, τα νταούλια, τα τουμπερλέκια και τα τουμπάκια. Ο ήχος τους παράγεται από την ταλάντωση της μεμβράνης και μεγεθύνεται μέσω του σώματος του οργάνου που λειτουργεί ως αντηχείο. 

Ύστερα έρχονται τα αερόφωνα. Οι γκάιντες, οι ζουρνάδες και οι τσαμπούνες. Που η χρήση τους στην Ελλάδα είναι θεόπαλια και ανάγεται στον 1ο με 2ο αιώνα μ.Χ. -που πάει να πει σχεδόν είκοσι αιώνες μουσικής παράδοσης. 

Να και το κλαρίνο. Που έρχεται στην Ελλάδα με τους Τουρκόγυφτους στα μέσα του 19ου αιώνα. Κι ανταμώνει με το βιολί, το λαγούτο και το ντέφι για να σιάξουν όλα μαζί την κομπανία, το κατεξοχήν λαϊκό συγκρότημα της ηπειρωτικής χώρας. Δεν το σηκώνει εύκολα ο οργανισμός μου, αλλά έχω μάθει να το σέβομαι -κι ας μην το αγαπώ.

Μπροστά μας παρελαύνουν ουχί μόνον όργανα, αλλά και οργανοπαίκτες, μέσα από πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Άνθρωποι που αφιέρωσαν το χρόνο τους στην εκμάθηση, τη σύνθεση ή την αναπαραγωγή μουσικών. 

Άνθρωποι που πήραν τη μουσική σκυτάλη από τις προηγούμενες γενιές και την επέρασαν στις επόμενες.

Και περνάμε σιγά σιγά στα έγχωρδα. Με πρώτο, το υπέροχο σαντούρι. Που μας ήρθε από τη Μικρά Ασία, κυρίως μετά την καταστροφή του '22. Κι είναι όργανο μελωδικό, πολυφωνικό, με μεγάλη γκάμα συναισθημάτων.

Οι μνήμες που έχουμε οι λίγο παλαιότεροι από το σαντούρι συνδέονται με τον σπουδαίο Αριστείδη Μόσχο -που τον θυμάμαι σε εκείνες τις πρωινές κυριακάτικες εκπομπές της κρατικής τηλεόρασης που ήσαν αφιερωμένες στην παραδοσιακή μουσική. Βλέποντας αυτήν τη φωτογραφία, συνειδητοποίησα ότι το σαντούρι φοριόταν κιόλας και το πήγαινες βόλτα. Επειδής φαίνεται και βαρύ, φαντάζομαι πως αποκτούσες ωραιότατους ραχιαίους.

Εδώ η αγαπημένη Μαρίζα Κωχ ερμηνεύει με σεβασμό και μέτρο το μικρασιάτικο "Στο'πα και στο ξαναλέω", πάνω σε ένα μουσικό κελάρυσμα από σαντούρι. 

Περνάμε στο ούτι, ένα μεγάλο αχλαδόσχημο όργανο με κοντό χεράκι που το συναντάς στη μουσική παράδοση της Μικράς Ασίας και της Θράκης. Το λαγούτο από την άλλη είναι μετεξέλιξη από την αρχαιοελληνική πανδούρα και το αραβικό ούτι. Κυκλοφορεί σε σόλο καριέρα (π.χ. στην Κρήτη από τους λαουτιέρηδες) αλλά παίζει και ομαδικό παιχνίδι στην κομπανία ως όργανο αρμονικής συνοδείας.

Εδώ σου έχω μερικούς μπαγλαμάδες από την εποχή του μεσοπολέμου. Για τους σύγχρονους μπαγλαμάδες που τυχόν συναντάς στο δρόμο, ουδεμία ευθύνη φέρει το όργανο.

Όπως ίσως θα'χεις παρατηρήσει, πολλά από τα έγχορδα είναι φτιαγμένα από καύκαλα χελώνας και πολλά από τα κρουστά αξιοποιούν δέρματα ζώων. Με τα ίδια υλικά και τον ίδιο τρόπο που σιάχνονταν από την αρχαιότητα.

Μεταπολεμικά το λαγούτο αντικαθίσταται από την κιθάρα. Και σε ετούτη την προθήκη έχουμε κάτι πολύ συναισθηματικό: την κιθάρα της υπέροχης Δανάης Στρατηγοπούλου.

Ίσως μίας από τις σπουδαιότερες και πιο γλυκιές φωνές που πέρασαν ποτέ από την ελληνική μουσική σκηνή. Σε όλα της εξαιρετική. Στη φωνή της, στις ιδέες της, στη συνέπεια και την ευστροφία της. Ξεκίνησε με ετούτη την κιθάρα, την αγαπημένη της κιθάρα, στη μάντρα του Αττίκ. Και ταυτίστηκε με τη ρετρό νοσταλγία μας. "Ας ερχόσουν για λίγο μοναχά για ένα βράδυ, να γεμίσεις με φως το φριχτό μου σκοτάδι και στα δυο σου τα χέρια να με σφίξεις ζεστά, ας ερχόσουν για λίγο κι ας χανόσουν μετά".

Να το μαντολίνο! Που συνοδεύει την αστική λαϊκή μουσική. Την αθηναϊκή κι επτανησιακή καντάδα. Το κελαηδήστε ωραία μου πουλάκια, κελαηδήστε!

Κλείνω τα μάτια μου και σκέφτομαι καλοκαιρινές βραδιές στην Πλάκα του '30 με ανθρώπους να σεργιανούν κάτω από το φεγγάρι. Ανάμεσα στα δίπατα σπίτια κι ακούγοντας τα τζιτζίκια και τις καντάδες. Τα τραγούδια από τις ταβέρνες και τις κομπανίες.

Εκείνες τις εποχές, μπήκε στ'ακούσματά μας και τ'ακορντεόν. Αρχίσαμε να επικοινωνούμε μουσικά με τη Δύση και με το όνειρο της αστικής μας κουλτούρας. Ένας νέος ρομαντισμός αγκάλιασε τις μουσικές μας. "Το πρωί με ξυπνάς με φιλιά, μου χαϊδεύεις μετά τα μαλλιά κι όλη μέρα γελάς, λόγια λες τρυφερά και γιομίζεις το σπίτι χαρά"! Από τη μεγάλη Σοφία Βέμπο.

Αλλαγή κλίματος με μπαγλαμάδες και ταμπουράδες. Που είναι πανάρχαια όργανα και χρησιμοποιούνται από τη 2η χιλιετία π.Χ. στη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Έχουν σχετικά μικρό ηχείο, αλλά είναι μακρυχέρηδες. Παίζονται με πένα ή με τα δάχτυλα. Στην αρχαία Ελλάδα το λέμε τρίχορδο ή πανδούρα, στο Βυζάντιο θαμπούρα και στο μοντερνιτέ, το ονομάζουμε ταμπουρά και μπαγλαμά. Υπάρχει και σε σμολ-σάιζ, το τσιλιβίθρικο μπαγλαμαδάκι που έπαιζε ο παππούς μου. Και βεβαίως υπάρχει το μπουζούκι.

"Σαν μαγεμένο το μυαλό μου φτερουγίζει, η κάθε σκέψη μου κοντά σου τριγυρίζει, δεν ησυχάζω και στον ύπνο που κοιμάμαι (ωωωωωω) εσένα πάντα αρχοντοπούλα μου θυμάμαι!" Μπαγιαντέρας. Και εν προκειμένω σε μια πιο σύγχρονη διασκευή από τους Gadjo Dilo.

Και ειλικρινά, μπορούμε να μιλάμε για μπουζούκι και για νέο ελληνικό τραγούδι, μπορούμε να μιλάμε για σύγχρονο ελληνικό ηχόχρωμα δίχως τον Τσιτσάνη; Εδώ με την υπέροχη Μαρίκα Νίνου, στην περίφημη "Ταμπακιέρα".

Αλλάζουμε και πάλι μουσική ρότα και κατευθυνόμαστε στους πιο ροκ ήχους της ελληνικής μουσικής ταυτότητας. Διότι ναι σιγά μην έλειπε από την παρέα μας η κρητική λύρα και ο ποντιακός κεμεντζές!

Ήχοι πιο παθιασμένοι που παραπέμπουν σε πανάρχαια μουσική αφήγηση. Τα ριζίτικα και τα συρτά. Οι χοροί της Κρήτης.

Αναγνωρίσιμοι και ιδιαίτεροι. Εδώ ένα -σχετικά νέο- συγκρότημα που παρακολουθώ με εκτίμηση για το σεβασμό με τον οποίο αντιμετωπίζει την κρητική παράδοση. Τους λένε Daulute και τραγουδούν τον Ερωτόκριτο. Θα έλεγα ορθότερα, ψέλνουν τον Ερωτόκριτο.

Κι από την Κρήτη, λίγο βορειότερα στις Κυκλάδες και τις Σποράδες. Που δεν είναι ασφαλώς μονάχα Πάριος και Κονιτοπουλέοι. Αλλά μεγάλες μελωδικές σχολές ήχων.

Ένα απόσπασμα από εκείνη τη σπουδαία εκπομπή που έκαμε η Δόμνα Σαμίου για να συναντήσει τις δημοτικές μουσικές αυτού του τόπου. Το έτος είναι 1976 και το μέρος είναι η Σκιάθος. "Βλέπω καράβια κι έρχονται". Α καπέλα, από τους άντρες του χωριού.

Στην αντίπερα υδάτινη άκρη της χώρας, στα πλούσια σε μουσική παράδοση Επτάνησα, η ελληνική μουσική συναντά τα ηχοχρώματα των Φράγκων. Γιαλό να πας, γιαλό να ρθεις! Σε σκηνή από τα "Κανόνια του Ναβαρόνε".

Στην πανέμορφη Κέρκυρα, η γλυκήτητα των μαντολινάδων δίνει μουσικότητα στις γιορτές, στους Επιταφίους, στον τρόπο εκφοράς του λόγου, στην καθημερινή ζωή. Ακόμα κι όταν βρίζονται στους δρόμους οι Κερκυραίοι, ακόμα κι όταν στενοχωριούνται ή θρηνούν, όλα μπορούν να εγκαταλείψουν εκτός από τη μουσικότητά τους. 

Κατεβαίνοντας στο κατώι του μουσείου και κατευθυνόμενος προς την τελευταία αίθουσα, συνάντησα τη λατέρνα. Που η γλυκιά της μελωδία, πάντοτε με συγκινούσε. Γιατί -άκου ένα περίεργο πράμα- θεωρούσα πως δεν ήταν αντικείμενο, αλλά ύπαρξη. Με ολόδικιά της προσωπικότητα.

Και πάντοτε εκτιμούσα εκείνες τις καταπληκτικές εικονογραφήσεις που της έδιναν ψυχή και ταυτότητα. Σαν πίνακες ναϊφ ζωγραφικής.

"Γαρύφαλλο στ'αυτί και πονηριά στο μάτι, η τσέπη πάντα αδειανή, μα η καρδιά γεμάτη". Στο χαρίζω, αναγνώστα.

Τελευταία ενότητα της έκθεσης είναι τα λεγόμενα ιδιόφωνα. Που κάμνουν ήχο όταν τα χτυπάς και δονούνται! Ζίλια, μασιές, αλλά και σφυρήλατα κουδούνια.

Και τα χυτά, οι κύπροι.

Να τα πούμε; "Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά κι αρχή καλός μας χρόνος!" Κάλαντα χωρίς τρίγωνα γίνονται; Αμ δεν γίνονται.

Και τα λεγόμενα "μουσικά ποτήρια". Κρασοπότηρα που παίζουμε στα δάχτυλα.

Ή τρίβουμε πάνω στις κεχριμπαρένιες χάντρες.

Και χέρια που χτυπούνε τα κουτάλια. Κάθε παραγόμενος ήχος είναι μία αφορμή για μουσική έκφραση και για καλλιτεχνία. Αλλά και για κέφι ή ντέρτι. Και για χορό. 

Βεβαίως υπάρχουν και ήχοι πιο εσωτερικοί. Σαν αυτοί που παράγουνε τα σήμαντρα. Κι αντηχούν απάνου στα Μοναστήρια. Στις ράχες, στα κορφοβούνια και στις χαράδρες, στον Άθω και στο Μέγα Σπήλαιο. Στα Μετέωρα.

Ναι, οι μουσικές μάς αποθεώνουν. Στις πίκρες και στα βάσανά μας, στις ευαισθησίες και στους ξεριζωμούς μας, στις λαλιές και στις σιωπές μας. Στα εξαγνιστικά μας ζεϊμπέκικα. Εδώ με τον ανυπέρβλητο και διαχρονικό Σαββόπουλο, τον μεγάλο μας ποιητή. Και τη φωνή της Σωτηρίας Μπέλλου που δένει με τις σύγχρονες επεμβάσεις και συνεχίζει να τις νοηματοδοτεί. Δεν μας ακούς που τραγουδάμε; Με φωνές ηλεκτρικές μες στις υπόγειες στοές. Ώσπου οι τροχιές μας συναντάνε τις βασικές σου τις αρχές. Αν μιλάει αυτό στο μέσα σου, τότες όλα τα έχεις καταλάβει.

Σου είπα ότι είναι μικρό το μουσείο και δες πόση ώρα περάσαμε εδώ. Ακούγοντας τη χώρα να δονείται, να πάλλεται και να ηχεί. Να περιγράφει μουσικά τα συναισθήματά της. Να ξετυλίγει μία από τις πιο πλούσιες, αλλά ίσως όχι τόσο συνειδητοποιημένες πτυχές του πολιτισμού της: τη μεγάλη μουσική της παράδοση. Ένα σπουδαίο μουσείο λοιπόν. Που μακάρι να ανακαλύψουν και να αγαπήσουν περισσότεροι.

Θα μου επιτρέψεις να κλείσω ετούτο το κείμενο συναισθηματικά. Και ν' αφιερώσω το τελευταίο αυτό κομμάτι στην δικιά μου την πατρίδα, τη Θράκη. Και στη μαμά μου. Που αν μπορούσε να τ'ακούσει, είμαι βέβαιος ότι θα το χόρευε με ενθουσιασμό. Πάμε, Χρόνη!