Liars & Outliers

Δεν κάνουμε τεστ γνώσεων στον υδραυλικό πριν του επιτρέψουμε να μας φτιάξει τη βρύση, δεν περνάμε από χημικό έλεγχο το φαγητό που παραγγείλαμε από το εστιατόριο πριν το φάμε, δεν μελετάμε ενδελεχώς τα αποτελέσματα των μακροχρόνιων πειραμάτων για το ντεπόν πριν το καταπιούμε, δεν διασταυρώνουμε τις ημερομηνίες των μαχών σε ένα βιβλίο ιστορίας για να είμαστε βέβαιοι ότι είναι ακριβείς, δεν ζητάμε να δούμε το δίπλωμα οδήγησης του οδηγού όταν παίρνουμε το λεωφορείο. Κι αυτό διότι η καθημερινότητά μας βασίζεται στην εμπιστοσύνη που επιδεικνύουμε στους άλλους και που μας βοηθά να αντιμετωπίζουμε την αβεβαιότητα και την πολυπλοκότητα. Η σημασία της εμπιστοσύνης έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτενούς θεωρητικής συζήτησης στις κοινωνικές επιστήμες και έχει κατά καιρούς αποδειχθεί η θετική της συσχέτιση με την κοινωνική ευημερία και την οικονομική πρόοδο. 

Εντούτοις, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται στις δυτικές κοινωνίες, μία πτώση της εμπιστοσύνης που ενισχύει τα διαλυτικά φαινόμενα και την πόλωση με ομάδες συμφερόντων να κεφαλαιοποιούν (πολιτικά ή οικονομικά) την καχυποψία. Η πρόσφατη διένεξη μεταξύ εμβολιαστών και αντιεμβολιαστών και ο ορυμαγδός των συνομωσιολογικών σεναρίων που είδα να αναπαράγονται με πάθος κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού εξ αφορμής θεμάτων της τρέχουσας επικαιρότητας (π.χ. πανδημία, πυρκαγιές), με έκαναν να ανατρέξω και πάλι στο ενδιαφέρον βιβλίο "Liars and Outliers, Enabling the Trust that Society needs to thrive" (John Willey, 2012) που είχα διαβάσει πριν χρόνια. Ο συγγραφέας Bruce Schneier διαπιστώνει πως πράγματι η εμπιστοσύνη αποτελεί την κρίσιμη συγκολλητική ουσία μιας κοινωνίας και τη γραμμή άμυνάς της απέναντι στο φόβο, τη διαφθορά και το χάος. Ένα πλέγμα νομικών μηχανισμών, κοινωνικών πιέσεων και εξελικτικών πρακτικών μάς ωθεί στην επίδειξη αμοιβαίας εμπιστοσύνης και μας αναγκάζει να συνεργαστούμε με τους άλλους, παρέχοντάς μας κίνητρα συμμόρφωσης και απειλώντας μας με ποινές σε περίπτωση μη συμμόρφωσης. 

Πάντα όμως θα υπάρχουν εκείνοι που για διάφορους λόγους καταπατούν αυτό το άτυπο συμβόλαιο εμπιστοσύνης. Όπως πολύ εύστοχα διαπιστώνει ο Schneier, θα πρέπει να αποδεχτούμε την ύπαρξη αυτών των "λαθρεπιβατών" (rule-breakers), οι οποίοι μπορεί να είναι και ωφέλιμοι σε έναν βαθμό, καθώς οι αντιρρήσεις και η κριτική τους βοηθούν την κοινωνία να εξελιχθεί ή να βρει ισχυρότερα επιχειρήματα για τις επιλογές της. Αν όμως οι μη συμμορφούμενοι γίνουν τόσοι που η έλλειψη εμπιστοσύνης εμπεδωθεί ως κυρίαρχη λογική, τότε δεν θα μπορεί να επιτευχθεί το ελάχιστο εκείνο επίπεδο συνεργασίας που επιτρέπει σε μία κοινωνία να λειτουργεί. 

"All complex ecosystems require cooperation. This is true for biological ecosystems, social systems, and sociotechnical systems. Also, in any cooperative system, there also exists an alternative parasitical strategy... These parasites can only survive if they're not too successful. That is, if their number gets too large or too powerful, the underlying system collapses..."

Εν προκειμένω, η γενικευμένη δυσπιστία στο σύστημα και τα συνομωσιολογικά σενάρια που φαίνεται πως βρήκαν πρόσφορο έδαφος την περίοδο της οικονομικής κρίσης και επανήλθαν υπό άλλο σχήμα την περίοδο της πανδημίας, αναδεικνύουν την πιεστική ανάγκη να αποκαταστήσουμε σε επίπεδο κοινωνίας την εμπιστοσύνη (ή να την εμπεδώσουμε εξ αρχής). Αφενός στην επιστήμη και αφετέρου στη νομιμότητα και τους θεσμούς ως απαραίτητες προϋποθέσεις για τη διασφάλιση της ατομικής μας ασφάλειας και ελευθερίας. Η κριτική είναι εξαιρετικά χρήσιμη ως ελεγκτικός μηχανισμός, η γενικευμένη απαξίωση, η ισοπεδωτική απόρριψη και η κυριάρχηση των "λαθρεπιβατών" οδηγούν σε παίγνια αρνητικού αθροίσματος (lose-lose games). Ο Schneier σημειώνει πως οι "λαθρεπιβάτες" της κοινωνίας μας μπορούν να επιβιώνουν όταν δεν είναι πολλοί. Αν για παράδειγμα, είναι λίγοι εκείνοι που πετούν τα σκουπίδια τους στο δρόμο, οι υπηρεσίες καθαριότητας θα μπορούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα και εντέλει ακόμα και οι "ρυπαίνοντες" θα απολαμβάνουν μία καθαρή πόλη. Αν όμως οι περισσότεροι πετούν τα σκουπίδια τους στο δρόμο, οι υπηρεσίες καθαριότητας δεν θα μπορούν να ανταποκριθούν και όλοι (ρυπαίνοντες και μη) θα διαβιούν σε μία βρώμικη πόλη. Αντίστοιχα, αν λίγοι είναι εκείνοι που αρνούνται τον εμβολιασμό, τότε οι πολλοί εμβολιασμένοι θα χτίσουν το πολυπόθητο τοίχος ανοσίας και θα προστατεύσουν και τους ανεμβολίαστους, ελαφραίνοντας την πίεση στο σύστημα υγείας. Αν μεγάλο ποσοστό των πολιτών παραμένει ανεμβολίαστο, δεν θα επιτευχθεί η πολυπόθητη ανοσία του πληθυσμού, οι απώλειες θα είναι μεγάλες κυρίως μεταξύ των ανεμβολίαστων και το σύνολο της κοινωνίας θα υποστεί τις αρνητικές (π.χ. οικονομικές) επιπτώσεις.  

"If there are too many tapeworms in your digestive tract, you die and then they die. Too many thieves in a market, and no one visits the market anymore and the thieves starve. Too many people stop paying their taxes, and you get Greece."