Πρετ-α-πορτραίτ

Η αλήθεια είναι πως μου αρέσουν πολύ τα κτήρια κλασικής αρχιτεκτονικής. Με τις κιονοστοιχίες τους, τα μνημειακά τους χαρακτηριστικά, τους επιβλητικούς όγκους τους. Όχι πως δεν συμπαθώ τη μοντέρνα αρχιτεκτονική -τουναντίον, πολύ την εκτιμώ. Αλλά θαρρώ πως σε κτήρια συγκεκριμένων χρήσεων -σε δικαστήρια, σε κυβερνητικά κτήρια, σε μουσεία- ταιριάζει ενίοτε κι ένας πιο αυστηρός κλασικισμός. Και πολύ με λυπεί που έχουμε γυρίσει εμείς την πλάτη στο κλασικό (ή το νεοκλασικό έστω) πρότυπο και επιδιδόμαστε εδώ και δεκαετίες σε ακατάσχετα τσιμεντώματα, χωρίς να έχουμε προσθέσει ούτε μισό κλασικό κτήριο στις πόλεις μας.

Γιατί στα λέω όλα αυτά; Με αφορμή τούτο δω το κτήριο. Που στεγάζει την Εθνική Πινακοθήκη Πορτραίτων. Των ΗΠΑ. 

Ναι, βρισκόμαστε στo Ουάσινγκτον Ντι-Σι. Πέντε λεπτά από τον Λευκό Οίκο. 

Η αλήθεια είναι ότι η ιδέα τού να σιάξουμε μία συλλογή πορτραίτων ανήκει στους Άγγλους, οι οποίοι εγκαινίασαν την καταπληκτική National Portrait Gallery του Λονδίνου το 1859 (στην οποία, δεν θα βαρεθώ να επανέρχομαι κάθε φορά που βρίσκομαι κατά κει). Όμως εμείς στην Αμερική -που ήμασταν τότες μερικούς αιώνες πίσω στα καλλιτεχνικά μας- μιμηθήκαμε το κόνσεπτ κάποιες δεκαετίες αργότερα. Και πιο συγκεκριμένα, το 1886, όταν ο Robert Winthrope, Πρόεδρος της Ματσατσούσετς Χιστόρικαλ Σοσάιετι επισκέφθηκε το Λονδίνο, μαγεύτηκε από τη συλλογή και αποφάσισε να ξεκινήσει ανάλογη προσπάθεια εδώ. 

Η συγκέντρωση των πινάκων αποδείχθηκε δύσκολη και χρονοβόρα υπόθεση και το Μουσείο εγκαινιάστηκε εντέλει το 1968. Έκτοτε οι συλλογές του αυξάνουν με γεωμετρική πρόοδο χάρις σε συνεχείς προσφορές καλλιτεχνών, χορηγών και γενναιόδωρων πολιτών. Κι αν εσύ δεν παθιάζεσαι με τη ζωγραφική και γενικώς βαριέσαι τις πινακοθήκες (που είναι ν'απορούμε που σε κάμουμε παρέα!), νομίζω πως ετούτη δω θα τη φχαριστηθείς, καθώς διαθέτει πίνακες με γνωστές προσωπικότητες και σίγουρα θα βρεις κάτι να σε ενδιαφέρει.

Δυστυχώς παρότι είμαστε στο Ουάσινγκτον Ντι Σι, τον Τζο Μπάιντεν δεν θα τον δούμε σήμερις (διότι έχει και τρεχάματα ο άνθρωπος με τις Ρωσίες και τα πετρέλαια και τους ημίτρελους ρεπουμπλικάνους) και την Καμάλα Χάρις δεν θα σου τη συνιστούσα διότι έμαθα προχθές πως είναι θετική στον κορονωϊό. Αλλά σε ηγέτη, έχομεν τον Ουίνστον. Που ήταν μεγάλη αλεπού, αλλά χαρισματικός και κιμπάρης άνθρωπος. Και έχει πει τη μνημειώδη φράση "η ιστορία θα είναι ευγενική μαζί μου, διότι θα τη γράψω εγώ"! 

Να και ο Αϊνστάιν που βεβαίως πολύ τον εκτιμούμε. Πρώτον, διότι η θεωρία της σχετικότητας παραμένει θεμελιώδους σημασίας για τη φυσική και πολλές από τις υποθέσεις εργασίας του συνεχίζουν να επιβεβαιώνονται πειραματικά, πολλές δεκαετίες μετά το θάνατό του. Και δεύτερον, διότι διαθέτει ίδιο μαλλί με μία παλιά γειτόνισσά μου, αλλά του πάει περισσότερο (ίσως φταίει που δεν είχε το μουστάκι του). 

Αυτή είναι η Γερτρούδη Στάιν, σε ένα γλυπτό του Jo Davidson. Που την εσυμπαθούμε πολύ όχι μόνο για την τόλμη και την οξύνοιά της, αλλά και για τη συμβολή της στην τέχνη και τον πολιτισμό. Στο σαλόνι του σπιτιού της Γερτρούδης μαζεύονταν οι διανοούμενοι του Παρισιού και αντάλλαζαν ιδέες, διαμορφώνοντας το παρακάτω. Και τελοσπάντων υπάρχει μία φράση της που εγώ χρησιμοποιώ συχνά όταν μιλάω κυρίως σε νέους ανθρώπους. Ότι σημασία δεν έχουν οι έξυπνες απαντήσεις. Σημασία έχουν οι έξυπνες ερωτήσεις. Οι περιέργειες είναι που μας ανοίγουν ορίζοντες.

Κι αν η Γερτρούδη, σου παρουσιάζεται κάπως παραδομένη σε μία κόπωση αβάσταχτη, η Toni Morrison στο πορτραίτο της από τον Robert McCurdy, σε κοιτάζει με ύφος αυστηρό. Σα να θέλει να σου τα χώσει. Η προσοχή στη λεπτομέρεια, η ευθύτητα του βλέμματος, η κάπως σκοτεινή μορφή σε φωτεινό φόντο και βεβαίως, το απίθανο ζακετάκι που λες και ζωγραφίστηκε κόμπο-κόμπο με το βελονάκι, συνθέτουν έναν πίνακα καθηλωτικό. Και ναι, χρησιμοποιώ και από την Toni, μία φράση πολλές φορές στο λόγο μου. Ότι παρανοήσαμε τη βία για πάθος, τη ραθυμία για καλοπέραση και την απερισκεψία για ελευθερία. (=We mistook violence for passion, indolence for leisure, and thought recklessness was freedom.) Εξαιρετικά εύστοχη φράση -και με πολιτικό περιεχόμενο.

Αν σου έπεσε βαριά η διανόηση, ιδού μία ιλουστρέ προσωπογραφία του Έλβις από τον Ralph Wolfe Cowan. Με το γνωστό ηδυπαθές βλέμμα, έξτρα γκλαμ στο ύφος, χειλάκι πετροκέρασο και μάγουλο βερίκοκο. 

Ακόμα κι αν δεν είσαι φαν, οφείλεις να παραδεχθείς πως ο Πρίσλεϊ διέθετε τεράστιο ταλέντο και πρωτοτυπία. Στα τραγούδια του, στον τρόπο ερμηνείας, στην κίνησή του. Ακόμα και στον τρόπο που διαχειριζόταν τη δημόσια εικόνα του.

Να και ο Michael Jackson, ο βασιλιάς της ποπ. Σε ένα έργο που δημιούργησε ο Andy Warhol, o βασιλιάς της ποπ αρτ. Και θα στο πω ειλικρινά. Πως παλαιότερα, δεν είχα σε καμία υπόληψη τους πίνακες και τα έργα του Warhol. Ώσπου άρχισα να τα βλέπω στα μεγάλα μουσεία του κόσμου. Και άλλαξα τελείως γνώμη. Με έναν τρόπο, καταφέρνουν τα έργα του να κερδίζουν πάντα την προσοχή σου. Είναι τα έντονα χρώματα, είναι ο επιτηδευμένα ανάλαφρος τρόπος που σου σερβίρει το θέμα του, είναι η ακομπλεξάριστα αισιόδοξη προσέγγιση στα πράγματα. Ότι ρε παιδί μου εντάξει, χαλάρωσε, δεν χρειάζεται αυτός ο κόσμος μόνο σοβαρότητα και περισπούδαστες αναλύσεις. Έχει και το φαντεζί, θέση στην καθημερινότητά μας. Αποτελεί και η ελαφρότητα, ανάγκη στη ζωή μας. 

Όσο για τον Michael, θα ανατρέχω πάντα σε εκείνες τις πρώτες ερμηνείες του. Με την παιδική φωνή και το μαλλί αφάνα. Ερμηνείες πού προέρχονται από ξεθωριασμένες εποχές κι απ'έναν κόσμο αλλιώτικο. Τότες που μοιάζει να ήταν ακόμα αθώος -και ο Michael και ο κόσμος.

Παρότι έχει γίνει κατάχρηση της εικόνας της με συνεχή προβολή της σε αφίσες, περιοδικά και διαφημίσεις, η Μέριλιν έχει κατακτήσει τη σημασία αρχετυπικού συμβόλου. Η επιλογή του κόκκινου χρώματος από τον Andy Warhol προσθέτει ένταση και πάθος, σε μία παρουσία που διέθετε μεγάλες δόσεις και από τα δύο.

Ακόμα και σήμερα, όταν βλέπει κανείς σκηνές σαν ετούτη, όπου η Μέριλιν ξεχειλίζει από ερωτισμό, μένει έκπληκτος. Από τη γλώσσα του σώματος, από τον τρόπο που ερμηνεύει το ρόλο της, από τον τρόπο που τραγουδά και κοιτάζει τον φακό. Και θα μου επιτρέψεις να πω πως λίγες μπορούν να πουν ένα "που-που-πι-του" και να είναι πειστικές!

Παρότι τις έχω δει και ξαναδεί, οι παλιές αμερικάνικες ταινίες των δεκαετιών του '40, του '50 και του '60, συνεχίζουν να αποτελούν σταθερή μου απόλαυση. Και ηθοποιοί όπως η Κάθλιν Χέπμπορν (εδώ σε πίνακα του Everett Raymond Kinstler) συνεχίζουν να με γοητεύουν. Φοβάμαι ότι οι νέες γενιές έχουν απομακρυνθεί από την πολιτιστική παραγωγή εκείνων των δεκαετιών -πράγμα μάλλον φυσικό, καθώς αλλάζουν οι αφηγηματικές φόρμες και η χρονική απόσταση μεγαλώνει. Αλλά είναι πραγματικά κρίμα, διότι ο αμερικάνικος κινηματογράφος του τότε, είχε αποτολμήσει να συζητήσει σπουδαία θέματα με πολύ ενδιαφέρον (και εικαστικά) τρόπο. Σε εποχές που οι σουπερήρωες δεν πέταγαν στους ουρανούς, αλλά περιπλανιόντουσαν στη γη. Και που οι σουπερηρωίδες δεν φορούσαν μπέρτες και κολάν, αλλά αντρικά παντελόνια και κάμποσο τσαγανό. Και που ο σκοπός δεν ήταν να σώσει κανείς τον κόσμο, αλλά κυρίως την αξιοπρέπειά του.

Τώρα βέβαια, θα αναρωτηθείς και με τα δίκια σου, τί δουλειά έχει η Ράκελ Γουέλς με τα εσώρουχά της σε γυάλινη προθήκη. Και θα σου απαντήσω πως πολλά μπορείς να καταμαρτυρήσεις στην Αμερική, αλλά ένα πράγμα οφείλεις να της το αναγνωρίσεις: πως δεν πάσχει από τον ευρωπαϊκό σνομπισμό και την αβάσταχτη σοβαροφάνειά μας. Που σημαίνει; Ότι μπορούμε να βάλουμε και τη Ράκελ στο μουσείο, η οποία είχε τελοσπάντων χαρακτηριστεί ως η πιο ποθητή γυναίκα της δεκαετίας του '70 από το περιοδικό Playboy (πούχει και μία εξειδίκευση στο θέμα). Άλλωστε και η ομορφιά, ένα είδος τέχνης δεν είναι;

Επιστροφή στη μουσική με ένα πορτραίτο του Dizzy Gillespy από τον Marc Klionsky. Ως συνθέτης και βιρτουόζος της τρομπέτας, ο Dizzy συνέβαλε τα μέγιστα στην εξέλιξη της αμερικάνικης τζαζ. Οι μοναχικές μου ώρες μελέτης ή δουλειάς επενδύονται κάποιες φορές με τις μουσικές του. Και με τα χρόνια, έχω αρχίσει να τις καταλαβαίνω καλύτερα. Να καταλαβαίνω και την Αμερική καλύτερα. Και μπορεί να σου ακουστεί παράδοξο, αλλά παρά τις τόσες αναφορές σε μουσικές, ταινίες, σήριαλς και βιβλία που νόμιζα παλαιότερα πως μου την έκαναν γνώριμη, μου πήρε καιρό και χρειάστηκε να ταξιδέψω σε κάμποσες πολιτείες για να μπορέσω εντέλει ν'αρχίσω κάπως να την κατανοώ.

O Μοχάμεντ Άλι απασχόλησε πολλές φορές την κοινή γνώμη -και όχι πάντα για τις επιδόσεις του στο ρινγκ. Σε αυτόν τον θαυμάσιο πίνακα του Henry C. Casselli Jr., ο Άλι τεντώνει τα σκοινιά και τα παίζει στα δάχτυλά του. Καθώς στέκομαι αντίκρυ του, σκέφτομαι ότι αυτό είναι τέχνη. Όχι απλώς η αποτύπωση ενός θέματος, αλλά η πιο υπαινικτική συζήτησή του. 

Επειδής το βλέπω πως άρχισες να κουράζεσαι, σταματάμε να σε κεράσω ένα ντόνατ και μία γκαζόζα. Στο εσωτερικό αίθριο του κτηρίου! Μας πέτυχες και σε ιδιαιτέρως καλή μέρα και απολαμβάνουμε όλοι το παιχνίδισμα του φωτός, έτσι όπως τρυπώνει μέσα από το απίθανο πλέγμα της οροφής.

Θυμάσαι που σου έλεγα πριν πόσο απολαμβάνω την κλασική αρχιτεκτονική; Ε άλλο τόσο απολαμβάνω και την αποδόμησή της με τέτοιες (ολίγον φουτουριστίκ) αρχιτεκτονικές επεμβάσεις. Που παντρεύουν ωραιότατα το παλιό με το μονδέρνο, κλείνοντας το μάτι στους επισκέπτες και εντάσσοντάς τους σε ενδιαφέροντα πλαίσια. 

Είναι σπουδαίο πράμα η αρχιτεκτονική. Είναι τεράστια η σημασία της για την καθημερινότητα και την οργάνωση μίας κοινωνίας. Ας μην προχωρήσω τη σκέψη μου για την εικόνα των δικών μας πόλεων και των δικών μας κτηρίων, διότι θα χαλάσει η διάθεσή μου και καθόλου δεν το θέλω.

Να και ο Bill Gates. Με την πρώην γυναίκα του, τη Μελίντα! Παρότι παρακολουθώ με ενδιαφέρον τα όσα λέει, την αλήθεια μου θα σου την πω: δεν τον εσυμπαθώ ιδιαιτέρως. Πρώτον, διότι έχω την αίσθηση ότι η δημόσια εικόνα του είναι αποτέλεσμα εξαντλητικού personal branding που βγάζει μάτι. Και δεύτερον, διότι πολλά μπορώ να του συγχωρέσω, αλλά τα Vista με την καμία -εξού και με κέρδισε εδώ και χρόνια ο ανταγωνισμός.

Ναι, η Εθνική Πινακοθήκη Πορτραίτων διαθέτει στην τεράστια συλλογή της, πορτραίτα προσωπικοτήτων από πολλούς και διαφορετικούς χώρους. Από τις τέχνες και τα γράμματα, μέχρι την επιστήμη, την πολιτική και την οικονομία. Και η λογική αυτή είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, διότι αφενός αισθάνεσαι ότι υπάρχει ένας πολύ συγκεκριμένος θεματικός άξονας (χωρίς να σου πετάγονται κάθε τρεις και λίγο, νεκρές φύσεις, θαλασσογραφίες ή Αγίες Μικέλες μεγάλη-η-χάρη-τους) και αφετέρου, διότι μοιάζει με παιχνίδι αναγνώρισης και ευκαιρία για συζήτηση των προσώπων που εικονίζονται και της όποιας αξίας και συμβολής τους.

Το ξέρω πως μάλλον ονειροβατώ, αλλά πολύ θα μου άρεσε να έβλεπα κάποια στιγμή μία τέτοια πινακοθήκη και στην Ελλάδα. Με πορτραίτα από το δικό μας δημόσιο βίο, συγκεντρωμένα σε μία ενιαία συλλογή. 

Κοιτάζοντας τα πρόσωπα στα πορτραίτα, σκεφτόμουν ότι πέραν της προφανούς εικαστικής αξίας της, η συλλογή αυτή θα μπορούσε να ιδωθεί και ως συλλογική άσκηση της κοινωνίας. Εκθέτοντας τα πρόσωπα που αναδεικνύει, η κοινωνία κρίνει και κρίνεται. Γιατί αντίθετα με τον Ντόριαν Γκρέι, στον πραγματικό μας κόσμο, οι άνθρωποι γηράσκουν και φθείρονται, αλλά τα πορτραίτα μένουν σχεδόν αναλλοίωτα στο χρόνο. Υπενθυμίζοντας και τα καλά μας και τα στραβά μας. Και χαρτογραφώντας με έναν τρόπο, τις διαστάσεις μας.

Σε πινακοθήκες σαν ετούτη, συνήθιζα παλαιότερα να στέκομαι μπροστά από κάθε πρόσωπο και αν το αναγνώριζα, να του απέδιδα ένα πρόσημο. Αν τον εσυμπαθώ ή αν τον αντιπαθώ. Σιγά σιγά έχουν αλλάξει τα κριτήριά μου όταν κοιτάζω ένα πορτραίτο. Κι έχω πάψει γενικά να κατηγοριοποιώ τους ανθρώπους απλώς σε καλούς και σε κακούς (κόντρα στο ρεύμα της κουλτούρας της ακύρωσης ή της αγιοποίησης). Προτιμώ να τους διαλέγω σε ενδιαφέροντες και σε ανιαρούς. Σε ελεύθερους και σε εγκλωβισμένους. Σκεπτόμενος πως έχει εντέλει μεγάλη σημασία η επιλογή των χρωμάτων με τα οποία φιλοτεχνεί ο καθείς μας τον εαυτό του. Και κυρίως, ο τρόπος με τον οποίο κερδίζει μία θέση στην Πινακοθήκη των άλλων.