Οι πελαργοί του Tykocin

Σύντομη ιστορική εισαγωγή: Στις 23 Αυγούστου 1939, οι Υπουργοί Εξωτερικών της ναζιστικής Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης Ρίμπεντροπ και Μόλοτοφ, υπέγραψαν στη Μόσχα ένα Σύμφωνο Μη Επίθεσης. Η έκπληξη και η δυσαρέσκεια από την πλευρά των Αγγλογάλλων και των Αμερικανών ήταν μεγάλη, καθώς εκείνοι ήλπιζαν από την πλευρά τους πως ο Χίτλερ θα εισέβαλε στη Σοβιετική Ένωση, εξυπηρετώντας τα δικά τους σχέδια για ένα αντι-Μπολσεβικικό μέτωπο. Όπως αποδείχθηκε όμως, οι Ναζί έπαιζαν το δικό τους παιχνίδι.

Βρισκόμαστε στις όχθες του Νάρεφ, ενός ποταμού που ξεκινά από τη Λευκορωσία και ενώνεται με τον Βιστούλα μερικά χιλιόμετρα δυτικά της Βαρσοβίας. Κάπου στα μέσα της διαδρομής του, συναντάς ετούτο το μέρος. Ένα ήσυχο μέρος.

Δίπλα ακριβώς στο ποτάμι, βρίσκεται ένα μικρό πολωνικό χωριό που το λένε Tykocin. Αν περιμένεις κακομοιριά, ασχήμια, εγκατάλειψη και ελενίτ στέγη, προφανώς δεν έχεις επισκεφθεί πολωνικό χωριό. Διότι εδώ, ακόμα και ο πιο μικρός και απομακρυσμένος οικισμός, διαθέτει σπίτια νοικοκυρεμένα με καλοβαμμένους τοίχους και φροντισμένους κήπους, με λουλούδια και μποστάνια, με χρωματιστούς φράχτες και ωραίες διακοσμήσεις.

Με προκομμένους κατοίκους που προσέχουν και αγαπούν το μέρος τους και πασχίζουν να ομορφύνουν την καθημερινότητά τους με όσα μέσα διαθέτουν.

Το Tykocin ιδρύθηκε κάπου στα μέσα του 11ου αιώνα και σύντομα έγινε έδρα ενός μικρού δουκάτου του βοϊβοδάτου της Μασοβίας, με το κάστρο του, το δούκα του, τους υποτακτικούς του, το ποταμάκι, τα προβατάκια του. 

Τον 14ο αιώνα όμως ο Πολωνός βασιλιάς Βλαντισλάφ ο Δεύτερος, απεφάσισε να το δωρίσει στον Μεγάλο Δούκα της Λιθουανίας (διότι του είχε υποχρέωση και σκέφτηκε ότι δεν ήταν αρκετό ένα κουτί γλυκά ή ένα καλάθι με κρασιά). 

Αργότερα, επιστράφηκε στην Πολωνία και χτίσαμε ωραιότατο αναγεννησιακό παλάτι εδώ, για να πηγαίνουν οι βασιλιάδες και να ρεμβάζουν. Ως το 1795, όταν η Πολωνέζα πριγκίπισσα Ισαβέλα Βρανίκα Πονιατόφσκα με τ'όνομα (που ήταν επιτήδεια και παραδόπιστη) πούλησε το μέρος στην κυβέρνηση της Πρωσίας. 

Το 1807, πέρασε στα χέρια της Ρωσίας και το 1815 επιστράφηκε στην Πολωνία. Ζαλίστηκες; Ρώτα και το Tykocin που ξύπναγε κάθε δεκαετία σε άλλη χώρα!

Ένα από τα βασικά αξιοθέατα του Tykocin είναι ετούτος ο ναός. Είναι αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα και επειδής είναι μπαρόκ και αρκετά μεγάλος για τα δεδομένα ενός τόσο μικρού μέρους, σου κάμει εντύπωση με το εκτόπισμά του. Εννοείται ότι θα μπούμε και μέσα. 

Όλα είναι πεντακάθαρα και αστραφτερά. Και ορθάνοιχτα σχεδόν καθόλη τη διάρκεια της ημέρας. Ουχί μόνο για τον πιστό που θέλει ν'ανάψει το κεράκι του, να προσευχηθεί και να συναντηθεί με το Θεό του, αλλά και για τον τυχαίο περαστικό -καίτοι αυτή η πλευρά της Πολωνίας δεν είναι καθόλου τουριστική και ελάχιστοι είναι εκείνοι που την επισκέπτονται.

Ας περάσουμε όμως στο προκείμενο. Μετά την κατάληψη της Πολωνίας από τη ναζιστική Γερμανία, η περιοχή αυτή παραδόθηκε από τον Χίτλερ στη Σοβιετική Ένωση, όπως προβλεπόταν στο Σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μόλοτοφ. Έχοντας περίπου το μισό έδαφος της χώρας υπό τον έλεγχό τους, οι Σοβιετικοί στο διάστημα μεταξύ 1939 και 1941, προχώρησαν σε μαζικές εκκαθαρίσεις του πληθυσμού και μετακίνησαν πάνω από 1,5 εκατομμύριο Πολωνούς στη Σιβηρία. Κι αν νομίζεις πως αυτό ήταν το χειρότερο που μας βρήκε, πλανάσαι οικτρά. 

Οι ισορροπίες άλλαξαν, οι συμμαχίες μετατράπηκαν σε λεσσαλέες συγκρούσεις. Στο πλαίσιο της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, οι Γερμανοί κατέλαβαν ολάκερη την Πολωνία και εκδίωξαν τους Σοβιετικούς. Τον Ιούνιο του 1941, έφθασε εδώ η Βέρμαχτ. 

Μπορείς να φανταστείς τα τεθωρακισμένα να διασχίζουν τους χωμάτινους δρόμους; Να περνούν ανάμεσα στα σπίτια με τα σφαλισμένα πορτοπαράθυρα; Είναι δύσκολο να αναπλάσεις στο μυαλό σου, την εικόνα. Να αισθανθείς την αγωνία των στιγμών.

Υπάρχει βλέπεις και μία λεπτομέρεια που καθιστά αυτή την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στο Tykocin, ακόμα πιο τραγική: το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού ήταν Εβραίοι.

Ήδη από το 1522, είχε επιτραπεί εδώ η εγκατάσταση κάποιων Εβραϊκών οικογενειών και μέχρι το 1765, ο πληθυσμός τους είχε ξεπεράσει τους δυόμιση χιλιάδες.

Το πρωινό της 25ης Αυγούστου του 1941, οι Γερμανοί διέταξαν τον Εβραϊκό πληθυσμό να συγκεντρωθεί στην κεντρική πλατεία, μπροστά από το ναό της Αγίας Τριάδας. Περίπου χίλια επτακόσια άτομα βρέθηκαν εκεί. 

Ακολούθησε αγωνιώδης καταμέτρηση και τους δώθηκαν οδηγίες. Υποτίθεται ότι θα μεταφέρονταν σε κάποιο κοντινό γκέτο. Αλλά εσύ ξεύρεις πλέον καλά, ότι αυτές οι δηλώσεις προθέσεων των Ναζί, σπανίως ήσαν ειλικρινείς. 

Τα γυναικόπεδα επιβιβάστηκαν σε οχήματα μεταφοράς, οι άνδρες διατάχθηκαν να ακολουθήσουν με τα πόδια. Με κατεύθυνση το δάσος του Lopuchowo που δεν απέχει παρά μερικά χιλιόμετρα από εδώ.

Βαθιά μέσα στο δάσος, χίλιοι επτακόσιοι Εβραίοι εκτελέστηκαν. Άνδρες, γυναίκες, παιδιά, νέοι, γέροι -έπεσαν όλοι τους νεκροί από τα πυρά των εκτελεστών τους. Σα να σβήστηκαν από τη ζωή κι απ'αυτόν τον τόπο. Και μετά σιωπή.

Ναι, το Tykocin είναι ένα πανέμορφο μέρος στην ανατολική Πολωνία, κοντά στα σύνορα με τη Λευκορωσία και κάποια χιλιόμετρα ανατολικότερα της Βαρσοβίας. 

Αλλά είναι ένα μέρος που σε υποδέχεται με τη θλίψη, ζωγραφισμένη στους δρόμους του. Με την απώλεια ως δηλωτική υπενθύμιση.

Με τη μεγάλη συναγωγή του να στέκει ακόμα περιμένοντας εκείνους που την έχτισαν. Ορφανή. Σαν φάντασμα, σαν σκιά, σαν σαλεμένη γηραιά κυρία πούχει χάσει την επαφή της με την πραγματικότητα και παραληρεί.

Σχεδόν ογδόντα χρόνια μετά, περπατώ στα δρομάκια του Tykocin. Σκέφτομαι τον Βασιλιά Βλαντισλάβ και την Ισαβέλα Βρανίκα Πονιατόφσκα. Τους Σοβιετικούς και τους Γερμανούς. Τον Ρίμπεντροπ και τον Μόλοτοφ. Που μοιράσανε τα εδάφη ετούτης της χώρας. Και εκείνη τη συνάντηση στη Γιάλτα λίγα χρόνια αργότερα, που ξαναμοίρασε τους λαούς και τις χώρες, ορίζοντας τις μοίρες των ανθρώπων βάσει ενός συσχετισμού. Δυνάμεων και συμφερόντων. 

Και αναλογίζομαι με θλίψη. Τις ζωές που χάθηκαν. Και τις ζωές που σπαταλήθηκαν. Που συνεχίζουν να σπαταλιούνται. Σε ανόητα σχήματα, σε ιδεολογίες που υπόσχονται, σε συμφέροντα που διαπλέκονται, σε ταξινομήσεις των εμείς και των εσείς. Σε φανατισμούς που οδηγούν σε κόσμους ψευδαισθήσεων και αδυσώπητου μίσους. 

Όποιες κι αν είναι οι προθέσεις σου, όταν φθάσεις στο μίσος, όταν είσαι διατεθειμένος να συναινέσεις στην ανθρωποφαγία, έχασες.  

Πέρασαν πολλοί από το Tykocin, κάποιοι έφυγαν, κάποιοι επέστρεψαν, κάποιοι δεν ξαναφάνηκαν ποτές. Μόνο οι πελαργοί επιστρέφουν με συνέπεια κάθε τέτοια εποχή. Χτίζουν τις φωλιές τους και κοιτούν από ψηλά τις ζωές των ανθρώπων. Και παρότι προσπαθούν εδώ και αιώνες τώρα να μας καταλάβουν, τους είναι δυσεξήγητες οι επιλογές μας. Οι ερμηνείες που δίνουμε στα πράγματα. Τους είναι αδύνατο να κατανοήσουν τους εγκλωβισμούς μας. Τις δυστυχίες που επιλέγουμε να επιβάλουμε ή που υφιστάμεθα από τους άλλους. Γιατί είναι τόσο όμορφο το Tykocin και τόσο ανόητο να μην μπορεί κανείς απλώς να το ζήσει εν ησυχία.

Υστερόγραφο: Καθώς περπατούσα στους δρόμους του Tykocin, είχα την αίσθηση πως βρίσκομαι στην Ανατέφκα του Βιολιστή στη Στέγη. Θυμήθηκα εκείνο το θλιμμένο τραγούδι με το οποίο οι κάτοικοί της, αποχαιρετούσαν το μέρος τους. Έχοντας δει το μεγαλύτερο μέρος του χωριού, επέστρεψα στο αμάξι και έβαλα μπροστά τη μηχανή. Απέναντι από το σημείο που είχα παρκάρει, παρατήρησα τη φωλιά των πελαργών. Έβγαλα το κλειδί, βγήκα από το αυτοκίνητο και τους φωτογράφισα. Νομίζω πως έρχεται Άνοιξη.