Η Κοιλάδα των Πεσόντων

Δεν είναι εύκολο να αγνοήσεις αυτό το μέρος ή να το προσπεράσεις, καθώς ο ογκώδης σταυρός που υψώνεται στην κορφή του είναι ορατός σε απόσταση 32 χιλιομέτρων. Πρόκειται πράγματι για τον μεγαλύτερο σταυρό στον κόσμο, ύψους εκατόν πενήντα μέτρων. Και μόνο αν σκαρφαλώσεις κοντά του, αντιλαμβάνεσαι το μέγεθός του.

Θα είμαι ειλικρινής. Με στριφογύριζε μεν κάποια περιέργεια, αλλά δεν τόχα για σκοπό ν'ανέβω ως επάνω. Εκεί που οδηγούσα όμως, είδα την πινακίδα κι έστριψα. Σαν τόσες και τόσες στροφές που'χω αποφασίσει την τελευταία στιγμή και σπανίως μετανιώσει. "Μια μικρή παράκαμψη θα κάμω. Κάνα εικοσάλεπτο το πολύ. Να ρίξω μια ματιά και συνεχίζω". Ανέβηκα τον στριφογυριστό δρόμο στο ύψωμα, πάρκαρα το αμάξι και άρχισα να ανεβαίνω τα σκαλοπάτια.

Βρέθηκα σε μία τεράστια απλωσιά. Μία πλατεία που θα περίμενε κανείς να βρει στο κέντρο κάποιας Σοβιετίας, αλλά όχι στην κορφή ενός υψώματος στην καρδιά της Ισπανίας. 

Ο σταυρός στεκόταν από πάνω μου με αυστηρότητα. Σαν να είχε καρφωθεί εκεί με μανία.

Ο θηριώδης ήλιος έλουζε τις επιφάνειες με εκτυφλωτικό φως. Τσαλάκωσα τα μάτια μου για να τον αντέξω και προχώρησα προς την πόρτα, όσο πιο γρήγορα μπορούσα.

Μόνο όταν εντέλει την προσέγγισα, αντιλήφθηκα και το δικό της μέγεθος. Μοιάζουν όλα να σχεδιάστηκαν εδώ για να σε ξεγελούν: αλλιώς να φαίνονται κι αλλιώς να είναι. Λες και σκόπιμα σε περιπαίζουν. Σαν να σε χλευάζουν με έναν τρόπο.

Κοίταξα τις γλυπτές διακοσμήσεις στην πύλη. Είναι έργο του σπουδαίου ισπανού γλύπτη Juan de Ávalos που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του σε αυτό το μέρος.

Όταν διαβείς την πύλη, βρίσκεσαι σε έναν αχανή σπηλαιώδη χώρο, ο οποίος μετά από μερικές εκατοντάδες μέτρα λαμβάνει τη μορφη ναού. Αυτή εδώ είναι η Βασιλική ντε λα Σάντα Κρουζ. Ο μεγαλύτερος χριστιανικός ναός στον πλανήτη. Ο οποίος δεν χτίστηκε. Αλλά σκάφτηκε. Με τα χέρια. 

Μην περιμένεις πολλές φωτογραφίες από το εσωτερικό. Κανονικά απαγορεύονται και σου ομολογώ ότι τράβηξα κάποιες, αποσπασματικές, λίγο λάθρα: δεν αποτυπώνουν τα πραγματικά μεγέθη του χώρου, αλλά θα με συγχωρέσεις -δεν γινόταν! Όμως φαντάζομαι ότι έχεις διάφορες απορίες. Ε λοιπόν το μέρος που βρισκόμαστε αποκαλείται "Κοιλάδα των Πεσόντων" και αποτελεί ένα μνημειώδες συγκρότημα ταφικών μνημείων που χτίστηκε μεταξύ 1940 και 1958 από το καθεστώς του Φράνκο. Για να τιμήσει υποτίθεται όλους εκείνους που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου σε μία -εξαιρετικά αμφιλεγόμενη- απόπειρα για εθνική συμφιλίωση. Υπολογίζεται πως είναι θαμμένοι εδώ περίπου τριάντα επτά χιλιάδες Ισπανοί. Ο καυτός ήλιος δεν φτάνει μέχρι τα ενδότερα της Βασιλικής ντε λα Σάντα Κρουζ. Μέσα στην υπόσκαφη επικράτειά της, το ψύχος και η υγρασία σε κάμουν να ανασκουμπωθείς. "Θα πουντιάσω εδώ μέσα" σκέφτηκα. Αλλά υπήρχε κάτι ακόμα που έπρεπε να δω.

Ο τάφος του Φρανθίσκο Φράνκο. Σε περίοπτη θέση στον κεντρικό βωμό. Μερικά βήματα παραδίπλα ο τάφος του Χοσέ Αντόνιο Πρίμο ντε Ριβέρα, του ιδρυτή του εθνικιστικού κόμματος της Φάλαγγας. Διάβασα τα έτη στον τάφο του Φράνκο: γεννήθηκε το 1892 και πέθανε το 1975. Από το 1939 και μέχρι το θάνατό του, κυβέρνησε την Ισπανία. Σαράντα περίπου χρόνια καταπιεστικής εξουσίας, βιαιότητας, δολοφονίας ενός απροσδιόριστου αριθμού πολιτικών αντιπάλων και βεβαίως, επιβολής ενός εθνικισμού που προσπάθησε να υποτάξει την ποικιλομορφία της Ισπανίας σε μία ενιαία εθνική ταυτότητα. Ακόμα και σήμερα που έχουν περάσει τόσα χρόνια από το θάνατό του και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, το τραύμα παραμένει μεγάλο. Και δύσκολα μπορεί κανείς να καταλάβει τούτη τη χώρα, αν δεν μελετήσει τις πληγές που άφησε εκείνη η περίοδος. 

Η Βασιλική αυτή που προοριζόταν να στεγάσει και τον τάφο του, σχεδιάστηκε από τον Φράνκο σκοπίμως τόσο μεγαλόσχημη ώστε να παραμείνει στους αιώνες των αιώνων, ενθύμιο του καθεστώτος του. Και προς το σκοπό αυτό εργάστηκαν είκοσι χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι. Αντιφρονούντες, δημοκρατικοί. Ό,τι βλέπεις τριγύρω είναι αποτέλεσμα καταναγκαστικών έργων. Κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα πόσοι εξ αυτών έχασαν τη ζωή τους σκάβοντας πάνω σε ετούτο το βουνό. Νεκροί σε ένα μνημείο αφιερωμένο στους νεκρούς. 

Κινήθηκα ξανά προς την έξοδο. Ξαφνικά το φως, μου έγινε απολύτως απαραίτητο.

Το 1960, ο Πάπας Ιωάννης ο 23ος ανακύρηξε και επισήμως την γιγάντια αυτή κρύπτη σε Καθολική Βασιλική. Εντούτοις και για να μην επισκιάσει το μέγεθός της, την Βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό, προστέθηκε ένας διαχωριστικός τοίχος στο εσωτερικό και αφέθηκε ακατέργαστος ο πρόναος για να μικρύνουν λίγο οι διαστάσεις του χώρου. Έπρεπε τελοσπάντων να διασφαλιστούν και τα πρωτεία της Ρώμης.

Μπορεί να πέρασαν κάμποσα χρόνια από το θάνατο του Φράνκο, αλλά η ιστορία δεν διαγράφεται, ούτε παύει να αφορά και να προσδιορίζει. Η Κοιλάδα των Πεσόντων απέκτησε ήδη από τη δεκαετία του '80, συμβολική σημασία και έγινε προσκυνηματικό μέρος για τους νοσταλγούς του καθεστώτος. Η Ισπανία συνέχισε για δεκαετίες να διατηρεί τον δικτάτορα στο μνημειακό του μαυσωλείο.  

Μόλις προσφάτως άνοιξε η συζήτηση για την απομάκρυνση του τάφου, εκτός της Βασιλικής. Η υπόθεση απασχόλησε το δημόσιο διάλογο και οι αντιπαραθέσεις ήταν θυελλώδεις. Με τις αντιδράσεις των νοσταλγών να υπενθυμίζουν ότι κανένα κεφάλαιο της ιστορίας δεν κλείνει εύκολα κι απλά. Πόσο μάλλον ένα τόσο μεγάλο και θλιβερό κεφάλαιο.

Με την ευκαιρία, επανήλθε στο προσκήνιο και το θέμα του συσσωρευμένου πλούτου της οικογένειας του Φράνκο που διαθέτει παλάτια, αντικείμενα αμύθητης αξίας και πολλά εκατομμύρια σε καταθέσεις που άφησε στους κληρονόμους. Είναι χαρακτηριστικό πως η χήρα του, Κάρμεν Πόλο, ελάμβανε μέχρι το θάνατό της (το 1988), μεγάλη σύνταξη από το κράτος που ξεπερνούσε κατά πολύ το μισθό του εν ενεργεία πρωθυπουργού. 

Στις 24 Οκτωβρίου 2019, μία αυτοκινητοπομπή έφθασε εδώ, στην Κοιλάδα των Πεσόντων. Κατόπιν απόφασης της ισπανικής κυβέρνησης, ο Φράνκο έπρεπε να ταφεί αλλού. Μέλη της οικογένειάς του σήκωσαν το φέρετρο και το έβγαλαν στη μεγάλη εσπλανάδα. Κάτω από τον θεόρατο σταυρό φώναξαν "¡Viva España! ¡Viva Franco!". Εν συνεχεία το φέρετρο παρέλαβε ένα ελικόπτερο που το μετέφερε στο νεκροταφείο που είχε ταφεί και η Κάρμεν Πόλο. Η επιμνημόσυνη δέηση ανατέθηκε σε έναν ανδαλουσιανό ιερωμένο, γιο του στρατηγού Αντόνιο Τεχέρο που είχε επιχειρήσει το 1981 ένα αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα, εισβάλοντας στο Ισπανικό Κοινοβούλιο. Ναι, κανένα κεφάλαιο της ιστορίας δεν κλείνει εύκολα κι απλά.

Η επίσκεψή μου στο μέρος, έγινε μερικούς μόνο μήνες πριν την απομάκρυνση του Φράνκο από την Κοιλάδα των Πεσόντων. Ίσως γι'αυτό, παρακολούθησα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τη σχετική συζήτηση στην Ισπανία και την τελική εξέλιξη που έλαβαν τα πράγματα. Στην Ελλάδα, το θέμα δεν απασχόλησε σχεδόν καθόλου τον τοπικό Τύπο. Δεν είναι δυσεξήγητο: ο καθείς ασχολείται με τα δικά του φαντάσματα. Ενίοτε ούτε καν με αυτά.

Έμεινα για μερικά λεπτά να κοιτάζω τους ανθρώπους στην εσπλανάδα, μπροστά από τη Βασιλική. Μαύρες κουκίδες κάτω από τον ήλιο. Σε μια ιστορική χορογραφία ανάμεσα στο σοβαρό και το γελοίο, ανάμεσα στο μεγαλειώδες και το γκροτέσκο, ανάμεσα στο θαυμαστό και το απεχθές. Μία χορογραφία υπό τη μουσική που ορίζουν οι εκάστοτε σημασίες. Με ορίζοντα τα βουνά και τους ουρανούς.

Κατέβηκα με ένα βάρος τα πλαϊνά σκαλοπάτια της εσπλανάδας και κατευθύνθηκα προς το χώρο στάθμευσης.

Κατηφόρισα με το αυτοκίνητο το δρόμο με τα ψηλόλιγνα πεύκα να τρέχουν τριγύρω μου. Έψαξα κάπως ασυναίσθητα τους σταθμούς στο ραδιόφωνο. Κατέληξα σε έναν με παλιά ισπανικά τραγούδια. Έπαιζε την Amapola με τη φωνή του Miguel Fleta από εκείνη την πρώτη ηχογράφηση του 1925. Αφέθηκα στη μουσική. Στις παπαρούνες των στίχων που πιτσιλίζουν με κόκκινο τα λιβάδια. Συνειδητοποίησα πως μάλλον με πόνο ποτίζεται εντέλει το χώμα, για να αποκτούν κι αυτές το φλογερό τους χρώμα.