Δεν είμαστε και χθεσινοί

Εκτιμώ ιδιαιτέρως όσους επιχειρούν αισιόδοξες ερμηνείες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, εξού και ξεκίνησα με συμπάθεια το βιβλίο "Not Born Yesterday, The Science of Who we trust and What we beleive". Σε αυτό, ο γνωσιακός επιστήμονας Hugo Mercier προσπαθεί μέσα από παραδείγματα και ερευνητικά δεδομένα, να αντικρούσει την αρκετά διαδεδομένη άποψη ότι οι άνθρωποι είμαστε εύπιστοι και παρασυρόμαστε εύκολα από δημαγωγούς, πέφτουμε θύματα της προπαγάνδας ή χάφτουμε συνομωσιολογικά σενάρια. Ο Mercier υποστηρίζει αντιθέτως πως είμαστε εξ ορισμού δυσκολόπιστοι και πως η άσκηση επιρροής πάνω μας ήταν πάντα δύσκολη υπόθεση, καθώς προϋποθέτει άμβλυνση των αντιστάσεων και ανατροπή των κατεστημένων μας απόψεων. Όλοι έχουμε προκαταλήψεις και πεποιθήσεις που λειτουργούν ως μηχανισμοί ελέγχου όταν κάποιος προσπαθεί να μας προτείνει ένα νέο αφήγημα και ανθιστάμεθα -ακόμα και στις περιπτώσεις που το αφήγημα είναι σωστό (όπως π.χ. στην περίπτωση άρνησης μιας καθ'όλα τεκμηριωμένης επιστημονικής άποψης). Επιπλέον, ο Mercier λέει πως εκείνοι που υιοθετούν μία συνομωσιολογική θεωρία δεν το κάνουν γιατί κατάφερε να τους πείσει αλλάζοντας τη γνώμη τους, αλλά γιατί επιβεβαιώνει προϋπάρχουσες δικές τους εκτιμήσεις, φόβους ή ιδεοληψίες ή γιατί συμβαδίζει με δικά τους συμφέροντα ή επιδιώξεις (οπότε λειτουργούν οπορτουνιστικά, όπως ας πούμε στην περίπτωση του αντισημιτισμού εκείνων που βρίσκονταν σε οικονομική/εμπορική αντιπαλότητα με εβραϊκούς πληθυσμούς). 

“A long line of scholarship — from ancient Greece to 21st-century America, from the most progressive to the most reactionary — portrays the mass of people as hopelessly gullible. On the contrary, we are skilled at figuring out who to trust and what to believe, and, if anything, we’re too hard rather than too easy to influence. If we were [gullible], nothing would stop people from abusing their influence, to the point where we would be better off not paying any attention at all to what others say, leading to the prompt collapse of human communication and cooperation.”

Κάπου εδώ όμως νομίζω πως υποπίπτει σε σοβαρές αντιφάσεις: αν πράγματι οι άνθρωποι είμαστε δύσπιστοι σε νέες ιδέες που δεν τεκμηριώνονται επαρκώς, πώς μπορεί να εξηγηθεί η όψιμη γιγάντωση του αντιεμβολιαστικού κινήματος, μετά από τόσες δεκαετίες εμπεδωμένης πρακτικής εμβολιασμού που οδήγησε αποδεδειγμένα στην εξάλειψη ασθενειών; Κι αν η υιοθέτηση συνομωσιολογικών σεναρίων ή αντιεπιστημονικών προσεγγίσεων συνδέεται αποκλειστικά με προκαταλήψεις ή πεποιθήσεις, τότε μας αρκεί να την αποδίδουμε απλώς σε εγγενή δυσπιστία και σε αποτυχημένο τρόπο μετάδοσης της τεκμηριωμένης πληροφορίας ή μήπως θα πρέπει να αναζητήσουμε μια πιο συνθετική ερμηνεία (που αναδεικνύει ψυχολογικές διαστάσεις ή την έννοια του αυτοπροσδιορισμού και της ταυτότητας); Έχω την αίσθηση ότι η υπόθεση εργασίας του Mercier ότι δεν είμαστε εύπιστοι, κάπου εδώ φθάνει στα όριά της.

Η άποψή μου επί του θέματος συνοψίζεται στα εξής: (α) οι άνθρωποι είμαστε περισσότερο πρόθυμοι να υιοθετήσουμε απόψεις που μας επιβεβαιώνουν ή συμπλέουν με την αυτο-εικόνα μας και τον τρόπο που θέλουμε να μας βλέπουν οι άλλοι, (β) οι άνθρωποι είμαστε περισσότερο πρόθυμοι να υιοθετήσουμε απόψεις που θεωρούμε ότι εξυπηρετούν τα συμφέροντά μας (χωρίς να παραδεχόμαστε ή να αναγνωρίζουμε πάντα τη συσχέτιση), (γ) η συσσώρευση εμπειρίας και γνώσεων (υπό τη μορφή μόρφωσης ή καλλιέργειας) μπορούν να αναπτύξουν πιο αποτελεσματικά φίλτρα κριτικής σκέψης, υπό την προϋπόθεση ότι μας απαγκιστρώνουν από ισχυρές προκαταλήψεις και πεποιθήσεις. Στο ερώτημα λοιπόν του Mercier αν οι άνθρωποι είμαστε εύπιστοι ή όχι, θα απαντούσα πως είμαστε συλλογικά όσο εύπιστοι ή δύσπιστοι χρειάζεται για να επιβιώσουμε -με τις απώλειες που αυτό μπορεί να συνεπάγεται, τις λάθος εκτιμήσεις στις οποίες μπορεί να υποπίπτουμε και τις διορθωτικές κινήσεις που χρειάζεται να αναλαμβάνουμε κατά καιρούς.